Файзулла Толтай

Отрывок из поэзии “Тамыры қияметке дейін созылған шымдар”

ТАТАВА: АҒАШ, КӨЛЕҢКЕ ЖӘНЕ ТАҒЫ БАСҚАЛАР
“Sunt lacrimae rerum, et mentem mortalia tangunt…”
Publius Vergilius Maro, Aeneis

I
Қолыңдағы бір уыс көз жасыңды қай қасіретіңнің түбіне шашып жібереріңді білмей,
өзің еккен ағаштың діңінен табытыңды ойып отырған уақыт,
көздеріңнің алдына әлдебір түннің қараңғыдан қорқып жылағаны келеді.

Бейне бір қала маңындағы өзеннің жағасында өскен ағаштың көлеңкесі сынды
денеңді қоршаған тамырларға ұқсас қараңғыға қамалып түн жылап тұрады үнсіз.

Сол сәтте кіл жаратылысты құрсауына алған мына бір уақыттың өзі де қап-қара қанатты табыт екенін сезесің,
алтын суымен жазылған кітаптың алғашқы парағы секілді табыт.

Шарыққа шығуды жарыққа шығу деп ұғатын осы бір табыттың қойнында
сендерді тірі деп ойлауға кімнің мәжбүрлейтінін білмей,
топырақ қарғаған адамдай көздеріңді ашуға қорқып амалсыз ағашты ойып отыра бересің:

түн неге қараңғыны сүюі тиіс,
мен неге мұнда өмір сүруім керек деп күбірлеп қоясың кейде…

II
Бәлкім бұл табыттың ішінде көз жұмған біз емес шығар деп күмәнданасың сосын.
Қараңғыдан қорқатын түн сынды жан-жағыңа телміре қарайсың.

Сәл кейін сақал-мұртыңды алатын ұстараны
Уильямның ұстарасына айналдырып,
мойнындағы қыл арқанды шірімегеннен кейін кескілеп тастағаның есіңе түседі.

Қолыңдағы бір уыс көз жасыңның да кесілген арқанның қиындылары екенін сезесің,
үнсіздігіңнің тілі күректеніп,
кеудеңе көмілген өкініштеріңді қайта қазып шығарып жатқан уақыт.

Бірақ сонда да кесілген арқанның қиындыларын қай қасіретіңнің түбіне шашып жібереріңді білмейсің –
қала маңындағы өзеннің жағасында өскен ағаштың көлеңкесі іспеттес түн болса
арқанды қайтадан түйіндеп жатады үнсіз,
денеңді қоршаған тамырларға ұқсас қараңғыдан қашқысы келіп…

III
– Алтын суымен жазылған кітаптың алғашқы парағы секілді
кіл жаратылысты құрсауына алған
мына бір уақыттың қап-қара қанатты табыт екенін сезіну қандай өкінішті.

– Қандай өкінішті, сол қара табыттың ішінде өзіңді тірімін деп ойлау.
– Қандай өкінішті, түннің қараңғыдан қорқып жылағанын көру.

– Қандай өкінішті, шарыққа шығуды – жарыққа шығу деп ұғу.
– Қандай өкінішті, ағашта асулы тұрған көлеңкенің кімдікі екенін білмеу…

АЛ БҰЛ ЖАҚТА ЕШТЕҢЕ БОЛМАҒАН СЕКІЛДІ
“Барлығы бос, бос әурешілік”
Ваиздың кітабынан

I
Тоғызыншы түннің төртінші бөлігі бүгін –
қиялымыздың сыртындағы әлемнің қабырғалары қираған тоғызыншы түннің төртінші бөлігі;
бізден бізді құтқара алмаған қып-қызыл түндерден еш айырмасы жоқ тағы бір түн
және оның төртінші бөлігі шеңберге байланып үнсіздікке шомған;

бүгінге дейін қос бұрышты домалақ қабырғалардағы терезелерден ұзаққа телміріп
“құтқар!” деп қанша түн құдайға жалындық,
бейне бір теңіздің шынжырларына байланған ай сүйген толқындар сынды;

төбемізден тамған тамшылардың құрсауындағы дауыстардан басқа ештеңе шыққан жоқ бірақ,
өмірге келуге қорыққан сәбидің дауысы секілді жаңғырып шықты,
жыларға бір тамшы көзжасы таппаған диірмендегі жалғыз әйел мен
өртеніп кетерге от таппай қиналған алқаптағы жалғыз адамның даусындай және:

– әлсіздің кегі – қарғысы!
– әлсіздің кегі – қарғысы!
– әлсіздің кегі – қарғысы!

Біз де енді дәл олар секілді қос бұрышты домалақ қабырғалардағы терезелердің барына күмәнмен қарауға мәжбүрміз –
бәлкім ол терезені жапқан перделер қабырғаларға айналып кетті,
перденің артында ешқандай терезе болған жоқ бәлкім;

солайша, ештеңені білмейтінімізді де білмей тоғызыншы түннің төртінші бөлігінде
қиялымыздың сыртындағы әлемнің қабырғалары қирады –

– жылауға бір тамшы көз жасы табылар емес,
– от та жоқ өртеніп кетер…

II
Төбемізден тамған тамшылардың құрсауындағы дауыстар құлағымызды жарып барады,
жұмақ есігінің кілтін жоғалтып алған құдайдың шарасыз дауысы сынды;

біз болсақ бір адым аттап жұмаққа барудан бас тартқалы қашан,
бір адым аттап тозаққа барудан бас тартқалы қашан –

тоғызыншы түннің төртінші бөлігінде амалсыз толқынды тұсаған шынжырға айналып кеттік,
сапардың соңы –
оралу болса егер ұзақ бір жолға шығудың қандай мәні бар екенін түсінбей
күзде өлген ағаштың жапырақтары секілді
сап-сары тілдеріміз
аяқтарымызға байланып қалып;

қол жетпес өткеніміз бен ешқашан орала алмайтын келешегіміздің артынан еріп,
қырық таң бойы балшықтан иленіп жасалған өлімнің де күл-талқаны шықты,

тым ерте келгенімен кешігіп қалғанына өкінген өлім – құдайдың екінші есімі –
тұмсықтарына қан жұққан қос бірдей қарғаға ұқсайтын,
диірменге апарар алқаптың жолында бір-бірінің көздерін шұқыған.

Төбемізден тамған тамшылардың құрсауындағы дауыстардан басқа ештеңе жоқ мұнда,
болса да білмейміз –
білсек те ешкімге түсіндіріп бере алар емеспіз оны,

мысалы,
қос бұрышты домалақ қабырғалардың орнында қып-қызыл уақытқа уланған екеу,
терезе алдында тұмсықтарына қан жұққан қос бірдей қарға?!

III
Күзде өлген ағаштың күнгейді бетке алып түскен көлеңкелері
теңіз жағасындағы қып-қызыл түнге ұқсайды,
және оның төртінші бөлігі шеңберге байланып үнсіздікке шомған;

құлауға қорқатын сап-сары жапырақтары болса бір-бірін жұбатып әлек,
диірмендегі әйел мен алқаптағы адамның өмірге келуге қорыққан сәбиін жұбатқаны сынды,
я әлде өмірге келуге қорыққан сәбидің
диірмендегі әйел мен алқаптағы адамды жұбатқаны сынды:

– қорықпа, бізді ешкім жазалай алмайды!
– біз деген – нәтиже ғанамыз!

Төбемізден тамған тамшылардың құрсауындағы ескі бір дауыстар ғана үзіліп түседі бірақ,
қос бұрышты домалақ біздерден құдайды құтқара алмайтын
қиялымыздың сыртындағы әлемнің қабырғалары секілді қираған дауыстар.

Сәлден соң қып-қызыл түнге үзіліп түсіп жатқан сол ескі дауыстардың орнына
толқынды тұсаған шынжырдың сақиналары сынды күзде өлген ағаштың жапырақтары құлауы тиіс,
бұтақта отырған қос бірдей қарғаны үркітіп.

Әйтпесе жыларға бір тамшы көз жасы табылар емес,
от та жоқ өртеніп кетер…

ТАМЫРЫ ҚИЯМЕТКЕ ДЕЙІН СОЗЫЛҒАН ШЫМДАР

`Wo ist mein Heim?` Darnach frage und suche und suchte ich, das fand ich nicht. Oh ewiges Überall, oh ewiges Nirgendwo, oh ewiges -Umsonst!
Also sprach der Schatten, und Zarathustra’s Gesicht verlängerte sich bei seinen Worten. «Du bist mein Schatten! sagte er endlich, mit Traurigkeit.
Also sprach Zarathustra, Nietzsche

І
мұндағы атқан таңда күн шықпайды. тек қана шым тамырланады топырақ көкжиегінде.
қартлаққа толы сансыз қабырғалар мен шығар есігі жоқ иен далада –
бір қолы қанға, бір қолы қынаға малынған отанның белімізге байлаған жібіндей.

ғасырдан да ұзақ түн бойы тамыры қияметке дейін созылған шымдарға шырмалып жатсақ та, біз бұл мекенді тастап кете алмадық,
тағдырымыз деп ұқтық аналарымыздың белімізге байлаған жібін.

құмырсқа илеуіндей шұрқ тесік жүрегімізбен сол тағдырымызды сүюге тырыстық,
бұзылған шекаралардың рухына айналған көктегі бұлттардан көзімізді алмай:

бейне бір жұлдыздардың арасында жомарттылығынан жарқыраған ай секілді
түн ортасында түн туып көзіміздің алдына елестейтін
топырақ көкжиегінен қызыл жел соғып құлатқан тау ортасындағы үй.

жүрегімізден күннің иісі аңқып тұрса да бұлттарға сіңген үйімізге үніміз жетпейді,
өлімімізбен бірге тілімізді де тартып алған бұл жел –
қиялымызда ғана сөйлесе аламыз көз жұмған өзіміз жайлы.

ІІ
әсілі, мүрделерімізден тамырланып шыққан үнсіздік те бізге тиесілі еместей,
уақыттың қиындыларынан құйылған қалыпқа ұқсап үстімізге киілген.

бізге әлі қонбаған ойлардай бір-бірімізге де жақын һәм жат адамдар секілдіміз:
сансыз қабырғалар мен шығар есігі жоқ иен далаға қамалып,
шым тамырларындай жолымызға оратылған беліміздегі үзілген жіп.

жақындаған сайын алыстайтын төбеміздегі жарымжан бұлттарға жанын жасырған
көшпенді құм түйіршіктеріндей сансыз ғұмыр сүргісі келетін иен дала да
әлдеқашан өз-өзіне қол салып, ұзақ уақыттан бері өлім хәлін сүріп жатқандай.

ұмытылғандардың қарғысы секілді барлығымыз өз қасіреттеріміздің маққұмы едік,
барлығымыздың ішімізде қайтылмаған бір өтүкен болатын.

ІІІ
жүрегіндегі шұрқ тесік мазар орындарын көз жасымен толтырып қисайған дала
тау ортасындағы үйімізде түсінде ғана өмір сүрген секілді,
топырақ көкжиегінен қызыл жел соғып құлатқан күні ұйқысынан оянған.

енді оның тамыры қияметке дейін созылған шымдардан басқа ештеңесі жоқ,
қартлаққа айналған тарихымыздың мүрделерінен көгеріп шыққан –

ғасырдан да ұзақ түн бойы алты келбетті әзірейілдей қызыл желден қашып,
күннен бұрын жаратылған тарихымызды көрұйыққа апарып көмсек,
құм түйіршіктеріне мөрленген рухымызды тірі алып қаламыз деп ойладық.

бірақ біз қажыған рухымызды алдымыздан шыққан қартлақтың кебініне орап,
қына мен қанға малынған сағымның ішінде адасып кеттік.
ендігі иен даламен бірге оянғанымыздан да оянғымыз келеді.

ІV
тым жылдам өтетін өмірдің қасында өлімнің мұншалық баяу келерін білмей
картадағы шекара сызықтары секілді жүрегіміздің соғысын аңдып,
көз жасы суалған иен далада қайрадан да бетер қартайып кеткендейміз.

қиялға бергісіз көшпенді құм жадындағы тәрк етілген барлық мекенді қосып,
өзімізге жаңа жұрт жасап көріп ек, болмады.
өз-өзімізді жерлеп көріп ек, болмады, тәрк етілген барлық мекенге.

сағымға еріп көшкен сайын табанымыздағы тікеннің орнынан от түсті қан ақты
һәм от түсіне боялды есейтпей жатып қартайтқан тобымызға тұсау топырақ.

бұлттарға сүргін етілген жандардай сонда да көшкен үстіне көше түстік:
рухымызды тірі алып қалу үшін ең соңғы үмітіміз еді –
марқұм әкелерімізден жалғыз-ақ мұра болып қалған өлім.

V
өлумен өлімге жете алмайтынымызды білгенде жолға шықпас па едік, бәлкім:
өткен де өтпейтін иен даладағы қызыл жел секілді
қай жерден есіп жатқаны белгісіз тек дауысы ғана естілетін өлім.

біз мұнда жан-жағымыздан қоршаған сол дауыстарға құлағымызды тосып,
тоқтаусыз жел шашқан құмдардай көшуге мәжбүрміз.

уақыттың қиындыларынан құралған жолдарда бірақ түн де түндей емес,
күнді аңсап атқан таңды не деп жұбатарын білмей
көз жұмған байрағымыздың көлеңкесі секілді дірілдеп тұрады.

дір-дір етіп тұрады және өліміміздің моласындай жел үйген құм төбелері
немесе құлаған құм мұнараларындай ойларымыз
мекенсіз қасіретімізбен уақыттан бұрын тәрк етілгенімізді ұмытып.

VI
бәлкім ғасырдан да ұзақ түн бойы жоғалған үйімізді іздедік. бәлкім өзімізді.
бәлкім оралмау үшін оралғымыз келді өткенімізге –
мүрделерімізден көгеріп шыққан үнсіздігімізге шырмалып жатып.

тамыры қияметке дейін созылған тағдырымызды жерлейтін бірде бір жер таппай,
күннің иісі аңқыған мекенсіз қасіретімізбен
от түсті топыраққа тұсалған алып тауларға айналдық соңында:

кеудеміздегі тарихтың иесіз қалдырған мазар орындарынан үздіксіз жел еседі.
үздіксіз көмейіміздегі тілімізді тартқылай береді бұл жел –
беліміздегі жіпке байланған қиялымызда ғана еркін үнімізді жұтып.

біз енді тау тау тау тау тау тау тау тау тау тау тау тау тау таусылғандармыз.
иен далаға ұқсап көзімізден бір тамшы жас та шықпайды.
ішіміз қуыс. ішіміз бұлт-бұлт. ішіміз аяқталмаған сапарлар мекені…

МАЗАРТАСТАҒЫ ЖАЗУ

І
Мағырып пен мәшүріптің ортасында дәл сол сынды сенделген ешкім жоқ,
өмірінің соңына дейін сенделді де жүрді,
түн жарымында таң шақырып жүрген алжыған әтештей марқұм;

өтіріктің құйрығы секілді өмірі ұзын болғанымен де сүріп жарытпады ғой, сабаз,
тәнінен бұрын жаны үлкен мазарға көміліп,
жер қыртысынан ми қыртысына дейінгі аралықты алып жатқан үлкен бір мазарға.

Ал оның артынан ел ертең аңыз ғып айтатын ештеңе қалмады,
ұйқасын құрай алмаған өлеңдердің бір-екі қолжазбасы ғана күмбездің аспанын торлап жүр,
өздерін сөздерге жерленген ойлардың рухымыз деп ойлап.

Енді сол рухтардың орақ пен балғасын ерітіп елтаңба жасаған елдің
ескі балдағына сүйенген күйі
дәл осы жерге кеп жығылған кемеңгер Абайға обал-ақ…

ІІ
Шын мәнісінде мазардың ішінде бір ғана адам жатқан жоқ,
бірнеше ғасырлар бойы басында шырақшы болған мыңдаған адамдар жатыр,
балтырлары бір-біріне оралып;
бәрі оны тау сынды шынжырлап аламыз деді,
жел сынды мінгесіп аламыз деді,
соңында өздері шынжырға байланған тау болды,
жел болып белдері қайысты…

Қазірдің өзінде жыртық шекпен мен тесік өкшелі етікті киіп
мазардың қасынан уақыт өзіне көр қазып отыр;

қызық,
қыста көмілген өліктің иісі көктемде шықпайды деп ойлай ма сонда?!
ІІІ
Валмики мен Гомердің көлеңкелеріне сүйенгісі келеді марқұм,
Платон мен Сократқа және Шемси мен Румиға сынық кесесімен шарап ұсынады тағы;

бірақ оған бұл жолы күн мен түнді бір сәтте көретін олар ештеңе бермейді,
бергендерін де кері алып қойғалы қашан;
ал оның ескі бір балдақтан басқа өзіне тиесілі ештеңесі жоқ –

біз енді мүрдесін арқалап жүрген уақыттан еш қайыр келмегеннен кейін,
амалсыз сол ескі балдақтың мойнына мазар гүлдерін тағып,
шайтаншырағының жұпары жағылған кітапқа жерледік…

ол қазір кітаптың ішінде гүлдерді мойыномыртқадан тізілген алқа деп ойлап жүр,
кешегі алып империяны бір сүйкеп құлатқанына сенгені секілді…

ӨЛІ ҒАШЫҚТАР

І
Жирен сақалды еркек пен жирен шашты әйел гүл арқалаған түйені жетелеп,
аспан шетіндегі алагеуімде ғана оянатын отаннан ұзап шыққалы
мәңгілік өлкеде жетілген құлдың өртіне ұқсас төбелерінен күн шақырайып тұр:

кенезесі кепкен құмыраның ерніне бір тамшы су тиген сәтте шытынап кеткені секілді
мыңдаған көкжиекке жамырай ұшқан көлеңкелерді есіне алуға қорқатын күн.

Қаншама мәрте құм төбелерден өсіп шыққан сол көлеңкелердің тамырын
жирен сақалды еркектің беліне байлаған шоқпары шауып тастамақшы болды –
әр адым аттаған сайын «ол үшін өлген һәм өртенген» тобығына тиіп.

Бірақ ол отандай сүйіктісінің бір тал шашын сүйегіне орап,
көлеңкеге ғашық шақырайған күннің астында от жағудан шаршаған емес –

жол санап тобығынан аққан қан іздерін құм шалған табанын күйдіріп барады,
күйдіріп барады жирен шашты әйелдің қолын алақанындағы бір уыс тұз.

ІІ
«ол үшін өлген һәм өртенген»

Өзіңді тиесілі сезінген мекеннің өзіңдікі емес екенін түсіну, неткен ауыр!
Неткен ауыр, кенезесі кепкен құмыраның ерніне бір тамшы гүл еккен теңіздей
шөл тектес махаббатыңды күнге ұқсас жағылған алаудан қорғау!

Аспан шетіндегі алагеуімде ғана оянатын отаннан неге онда кетумен кете алмайды адам,
қашумен қаша алмайды адам беліне өзінен де үлкен шоқпарын байлап?!

Мыңдаған көкжиекке жамырай ұшқан көлеңкелерді есіне алған күні ұмытқан отан
ішіне теңіз батып кеткен ұшы-қиыры жоқ шөлдегі түйеге жүк болып барады;
шақырайған күннің астында өздерімен бірге алып барады өздері қашқан мекенді –

осы бір мекеннің қурауға шақ қалған гүлдерін қай шөлге апарып еккісі келеді оның,
қай жерге апарып көмгісі келеді оның гүлденген сүйегін?!

Сен айтшы маған, «ол үшін өлген һәм өртенген»,
мәңгілік өлкеде жетілген құлға мұншалық тәуелді болуға бола ма,
мұншалық сүюге бола ма отанды?!

МЕН ШӨЛДЕДІМ

Өмірдің аяқталар тұсы мұншалық сұлу болады деп кім ойлаған,
мұншалық көркем болады деп кім ойлаған өмірдің аяқталар тұсы?!

Шармыққа керілген күйі теңізге батып бара жатқандаймын,
өлердей сүйгеніммен,
қолымның ұшы да тимеген теңізге батып бара жатқандаймын
құдайға жетпеген құлашымды жазып.

Бейне бір өмір бойы теңізден көздерін алмаған бутимар құсы секілді
бір жұтым суынан нәр татпай жағалауда жан берген сындымын –
күллі жаратылыс атауы төбелеріне көтеріп теңізге шығарып салғандай:

олардың өзімді-өзім буындырған қолдарымды шармыққа шегелеп тастағаны, қандай жақсы,
көзімнің алдында сәт санап құшағыма сіңіп барады аңсаған әлем.

Қанымды көк түске бояп теңізге жерлену, мұншалық сұлу болады деп кім ойлаған,
мұншалық көркем болады деп кім ойлаған теңізге оралу!

Мен қатты шөлдедім, теңіз,
Мен қатты шөлдедім…